ਮੈਲਬਰਨ :
ਫੁਲਕਾਰੀ (Phulkari) – ਜੰਮਦੀ ਸਾਰ ਧੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂਦਰੂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਰੋਜਾਨਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਨਕਲ ਨਾਲ ਆਪ ਵੀ ਸਿਖ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧੀਆਂ ਦੇ ਔਰਤ ਬਨਣ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੜਾਅ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਸੀਦਾ ਕੱਢਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰੀ ਕੰਮ ਰੋਜਾਨਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਔਰਤ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਹਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੁਰੂਆਤੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਫੁਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਔਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣੀ। ਫੁਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕਾਰੀਗਰੀ।
ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁੱਲ+ਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਨਾਲ ਜਿਸਮ ਰੂਹ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਰੱਖਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੂ ਹੋਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਾਕਾਰੀ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਨੂੰ ਲੋਕ ਕਢਾਈ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਰਸਮ ਰਿਵਾਜ ਸਿਰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਲਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗਹਿਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਂਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅਜੌਕੇ ਸਮੇਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਬਦਲਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹੱਥੀ ਹੁਨਰ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਪਛਾੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।
ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਸੀ ਪਰ ਪਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਨੇ ਕਈ ਰੂਪ ਬਣਾ ਲਏ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਦੀ ਤਿਲ ਪੱਤਰੀ ਕਿਸਮ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਾਗ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਚੋਪ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਨਾਨੀ ਦੋਹਤੀ ਨੂੰ ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੁਭਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਫੇਰਿਆਂ ਵੇਲੇ ਕੁੜੀ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਨੀਲਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਖੱਦਰ ਉੱਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਾਜ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਛਮਾਸ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਸ਼ੀਸੇ ਦੇ ਗੋਲ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਘੁੰਗਟ ਬਾਗ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਸਿਰ ਦੇ ਉਤਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਤਿਕੌਣੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਿਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ –ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵੀ ਹਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਫੁੱਲਾ ਦੀ ਚਿਤਕਾਰੀ ਹੀ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਸ਼ਗਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਭ ਕੰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਡੋਲੀ ਵਾਲੀ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਸ਼ਗਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਭੈਣਾਂ ਵੱਲੋਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਤਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਇਉਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ:-
“ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕੱਢੀ, ਵੀਰਾ ਤੇਰੇ ਤੇ ਤਾਣੀ,
ਚੰਦ ਵਰਗੀ ਭਾਬੋ ਵੀਰਾ, ਕੱਲ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਉਣੀ”
ਗਿੱਧੇ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੀ ਉਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਤ੍ਰਿੰਝਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਈਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਦਾਜ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਦੂਣਾਂ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇ ਵੇਲ ਬੂਟਿਆਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਉੱਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:-
“ਹੁਸਨ ਗੋਰੀ ਦਾ ਚੋ-ਚੋ ਪੈਂਦਾ, ਜਿਉਂ ਮਾਖਿਓ ਮਖਿਆਰੀ ਦਾ,
ਨੈਣ ਗੋਰੀ ਦੇ ਕੱਜਲਾ ਪਾਇਆ, ਡਾਢਾ ਰੰਗ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦਾ”
ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਪੀੜੀ ਦਰ ਪੀੜੀ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਬੇਬੇ ਦੇ ਸੰਦੂਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਅੱਜ ਵੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਦੂਜੀ ਪੀੜੀ ਲਈ ਸੁਗਾਤ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜੌਕੇ ਸਮੇਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੰਗਾਂ- ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਪਾਰਖੂ ਅੱਜ ਵੀ ਪੁਰਾਤਨ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਕਈ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਗਿਆਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇ ਤੋਹਫੇ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੇ ਅਰਮਾਨ ਸੁਪਨੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਔਰਤ ਲਈ ਘਰ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਇਸ ਦੀ ਮਾਲਾ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬਣ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਕੱਜਣ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁਹਾਗੇ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਔਰਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾਂ ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਅੱਜ ਵੀ ਤਰੋ- ਤਾਜਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ:
“ਚਾਨਣ ਦੀ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਤੋਪਾ ਕੌਣ ਭਰੇ, ਅੰਬਰ ਦਾ ਇੱਕ ਆਲਾ,
ਸੂਰਜ ਬਾਲ ਦਿਆ,
ਮਨ ਦੀ ਉੱਚੀ ਮਮਟੀ ਦੀਵਾ ਕੌਣ ਧਰੇ”
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਫੁੱਲਕਾਰੀ (Phulkari) ਦਾ ਰੰਗ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿੱਕਾ ਜਰੂਰ ਪਿਆ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੱਕੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹਕੀਕੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧੀ ਪੰਜਾਬਣ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਜਰੀਏ ਅੱਜ ਵੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ:-
“ਮੈਂ ਜੱਟੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਮੇਰੇ ਗਜ-ਗਜ ਲੰਬੇ ਕੇਸ,
ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਸੋਂਹਦੀ ਤੇ ਸੂਹਾ-ਸੂਹਾ ਵੇਸ”
ਅੱਜ ਇੱਕ ਵੰਨਗ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਦੇਖੀ ਹੰਡਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜੀ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਅੱਜ ਇਹ ਵੰਨਗੀ ਵੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਪਾੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁੰਮ ਗਈ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।:-
“ਦਿਆਂ ਲੱਖ ਫੁੱਲਕਾਰੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਧੀ ਦਾ ਆਦਰ ਹੋ।”
ਸ਼ਾਲਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁੰਮ ਹੋਇਆ ਚੀਜਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਫੁੱਲਕਾਰੀ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੂਹ ਬਣ ਸਕੇ।
ਸੁਖਪਾਲ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ
ਅਬਿਆਣਾ ਕਲਾਂ
Read more: